Hans Tausen: De Deense reformator en zijn band met Noorwegen

Hans Tausen, geboren in 1494 op het Deense eiland Funen, staat bekend als een van de sleutelfiguren in de protestantse hervorming in Scandinavië. Hoewel hij vooral actief was in Denemarken, reikt zijn invloed tot in Noorwegen door de nauwe politieke en religieuze banden tussen beide landen in de 16e eeuw. Destijds vormden Denemarken en Noorwegen een unie onder Deense heerschappij, wat betekende dat religieuze veranderingen in Kopenhagen vaak direct doorwerkten in Noorse provincies. Op deze pagina duiken we diep in het leven van Tausen, zijn rol in de Reformatie, en hoe zijn werk de Noorse samenleving en kerkgeschiedenis heeft gevormd. We verkennen zijn achtergrond, zijn confrontaties met de katholieke kerk en zijn blijvende erfenis in een Noors perspectief.

Vroege leven en opleiding

Hans Tausen groeide op in een tijd van grote religieuze onrust in Europa. Als zoon van een boer begon hij zijn opleiding in een kloosterschool, waar hij al vroeg in aanraking kwam met de leerstellingen van de rooms-katholieke kerk. Hij trad toe tot de orde van de johannieten en studeerde theologie aan universiteiten in Rostock, Keulen en Leuven. Zijn leven nam een dramatische wending toen hij in 1523 naar Wittenberg reisde, de bakermat van de protestantse hervorming. Daar ontmoette hij Martin Luther persoonlijk en raakte hij diep onder de indruk van diens ideeën over geloof, genade en de Bijbel als enige bron van autoriteit.

Terug in Denemarken begon Tausen deze lutherse denkbeelden te prediken, wat hem al snel in conflict bracht met de gevestigde kerk. In Noorwegen, dat toen nog grotendeels katholiek was en onder Deens bestuur viel, sijpelden deze ideeën door via handelaren, geestelijken en koninklijke decreten. Noorse bisschoppen, zoals die in Trondheim en Oslo, hielden aanvankelijk vast aan de oude leer, maar de unie met Denemarken maakte het onvermijdelijk dat hervormingen zouden overslaan. Tausens vroege preken in Viborg, waar hij in 1525 begon, markeerden het begin van een golf die uiteindelijk Noorwegen zou bereiken.

De rol van Tausen in de Reformatie

Tausens grootste bijdrage was zijn strijd tegen de katholieke dominantie in Denemarken, die indirect de weg vrijmaakte voor veranderingen in Noorwegen. In 1526 werd hij verbannen naar een klooster op het eiland Sjælland, maar hij ontsnapte en begon in Kopenhagen te prediken. Zijn vurige toespraken trokken grote menigten en leidden tot rellen, waarbij hij beschermd werd door de burgers. Koning Frederik I steunde hem stilzwijgend, wat hem de bijnaam 'de Luther van Denemarken' opleverde.

In 1536, onder koning Christian III, werd de Reformatie officieel ingevoerd in het hele Deens-Noorse rijk. Tausen speelde een cruciale rol bij het opstellen van de nieuwe kerkorde, die ook voor Noorwegen gold. Noorse kerken verloren hun onafhankelijkheid; bisschoppen werden vervangen door superintendents, en kloosters werden ontbonden. In steden als Bergen en Stavanger werden lutherse predikanten aangesteld, vaak getraind in Denemarken onder invloed van figuren als Tausen. Hij vertaalde delen van de Bijbel naar het Deens, wat hielp bij de verspreiding van protestantse literatuur naar Noorse kustgebieden, waar Deens de bestuurstaal was. Interessant is dat Tausens hymnen, zoals 'Herre Gud, dit dyre Navn og Ære', nog steeds gezongen worden in Noorse kerken, een tastbare erfenis van zijn werk.

Een fascinerend detail is Tausens confrontatie met de inquisitie. In 1529 werd hij voor de pauselijke rechtbank in Kopenhagen gedaagd, maar hij verdedigde zich met Bijbelcitaten en won de sympathie van het volk. Dit incident inspireerde Noorse hervormers, die soortgelijke vervolgingen ondervonden. In Noorwegen leidde dit tot de opstand van aartsbisschop Olav Engelbrektsson in Trondheim, die in 1537 werd neergeslagen, waarmee de Reformatie definitief voet aan de grond kreeg.

Invloed op Noorwegen

Hoewel Tausen nooit fysiek in Noorwegen predikte, was zijn impact groot door de unie tussen Denemarken en Noorwegen. De Reformatie veranderde het Noorse landschap: kloostergoederen werden geconfisqueerd en gebruikt voor koninklijke financiën, wat leidde tot economische verschuivingen in regio's als Telemark en Østfold. Tausens nadruk op onderwijs – hij pleitte voor Bijbellezing in de volkstaal – bevorderde geletterdheid in Noorwegen, waar Noorse dialecten vermengd raakten met Deens.

In cultureel opzicht droeg Tausen bij aan de protestantse identiteit van Noorwegen. Zijn geschriften, zoals de 'Postil' (een verzameling preken), werden gebruikt door Noorse predikanten. Een opmerkelijk voorbeeld is de invoering van lutherse rituelen in Noorse dorpskerken, die voorheen rijk versierd waren met katholieke iconen. Tausen vocht tegen bijgeloof, wat resoneerde in Noorse volksverhalen over trollen en heksen, die geleidelijk werden gedemythologiseerd onder protestantse invloed.

Zijn benoeming tot bisschop van Ribe in 1542 versterkte zijn positie, en vanuit daar beïnvloedde hij kerkelijke hervormingen die over de grens reikten. Noorse historici wijzen erop dat zonder figuren als Tausen de overgang naar het lutheranisme in Noorwegen chaotischer was verlopen, met mogelijke burgeroorlogen zoals in Zweden.

Latere jaren en erfenis

Tausen overleed in 1561 in Ribe, na een leven vol controverses en triomfen. Hij liet een vrouw en kinderen achter, wat ongebruikelijk was voor een voormalig monnik, en symboliseert de breuk met het celibaat. In Noorwegen leeft zijn erfenis voort in de Evangelisch-Lutherse Kerk, die tot 2012 de staatskerk was. Monumenten, zoals de Tausen-steen in Denemarken, herinneren aan hem, maar in Noorwegen wordt hij geëerd in musea over de Reformatie, bijvoorbeeld in het Nidaros-dom in Trondheim.

Vandaag de dag zien Noorse scholieren Tausen als een brugfiguur tussen Denemarken en Noorwegen, die hielp bij de vorming van een gedeelde Scandinavische identiteit. Zijn verhaal illustreert hoe religieuze vernieuwing grenzen overschrijdt, en biedt inzichten in de complexe unieperiode. Voor wie meer wil weten over deze tijd, zijn bezoeken aan historische sites in Bergen of Oslo een aanrader, waar artefacten uit de Reformatie-periode te zien zijn.

Hans Tausen blijft een inspirerende figuur: een man uit eenvoudige afkomst die een rijk veranderde. Zijn leven toont de kracht van ideeën in een tijd van upheaval, en zijn band met Noorwegen onderstreept hoe gedeelde geschiedenis landen verbindt.