De Graafschapsoorlog in Noorwegen

De Graafschapsoorlog, ook wel bekend als de Grevefeiden in het Noors, was een turbulente periode in de Noorse geschiedenis die plaatsvond tussen 1534 en 1536. Dit conflict markeerde een keerpunt in de Noorse samenleving, waarbij religieuze, politieke en economische spanningen tot uitbarsting kwamen. Het was in feite een burgeroorlog die nauw verbonden was met de bredere Reformatie in Scandinavië en de machtsstrijd binnen de Unie van Kalmar. Noorwegen, dat destijds deel uitmaakte van een unie met Denemarken en Zweden, werd het toneel van gevechten tussen rivaliserende facties die streden om de troon en de toekomst van het land. Deze oorlog leidde uiteindelijk tot de vestiging van het lutheranisme als staatsgodsdienst en een verdere centralisatie van de macht in Deense handen. In dit artikel duiken we diep in de oorzaken, het verloop en de gevolgen van deze fascinerende episode, met aandacht voor de sleutelfiguren en de impact op het Noorse volk.

Historische achtergrond

Om de Graafschapsoorlog te begrijpen, moeten we teruggaan naar de late middeleeuwen. Noorwegen was sinds 1397 onderdeel van de Unie van Kalmar, een politieke alliantie die Denemarken, Noorwegen en Zweden onder één vorst verenigde. Deze unie was echter broos en werd geplaagd door interne conflicten, opstanden en machtsverschuivingen. In de vroege 16e eeuw escaleerden de spanningen door de opkomst van de Reformatie, die door Maarten Luther was ingezet en zich snel verspreidde over Noord-Europa. In Scandinavië speelde dit een cruciale rol, omdat koningen de kerkelijke hervormingen gebruikten om hun macht te vergroten en kerkelijke bezittingen in beslag te nemen.

De directe aanloop tot de oorlog begon met de dood van koning Frederik I in 1533. Frederik, die koning was van Denemarken en Noorwegen, had geen duidelijke opvolger aangewezen. Zijn zoon Christiaan III was een fervent aanhanger van het lutheranisme en wilde de Reformatie doorvoeren, wat hem in conflict bracht met katholieke edelen en geestelijken. Aan de andere kant waren er aanhangers van de afgezette koning Christiaan II, die in 1523 was verdreven na een opstand in Zweden en Denemarken. Christiaan II, bijgenaamd 'de tiran' vanwege zijn harde optreden, zat gevangen in Denemarken maar had nog steeds steun onder boeren en sommige edelen in Noorwegen. Hij beloofde hervormingen die de armen ten goede zouden komen, wat hem populair maakte bij de lagere klassen.

In Noorwegen zelf was de situatie gespannen. Het land was economisch afhankelijk van de Hanze, een machtig handelsnetwerk van Duitse steden, en leed onder hoge belastingen en feodale uitbuiting. De katholieke kerk bezat enorme landerijen, en aartsbisschop Olav Engelbrektsson in Trondheim was een invloedrijke figuur die de Noorse onafhankelijkheid wilde behouden. Hij zag in de chaos een kans om Noorwegen los te maken van Deense dominantie.

Oorzaken van het conflict

De Graafschapsoorlog brak uit door een combinatie van factoren. Allereerst was er de opvolgingscrisis na Frederik I's dood. De Deense rijksraad koos Christiaan III als koning, maar in Noorwegen was er verdeeldheid. De Noorse rijksraad, onder leiding van aartsbisschop Engelbrektsson, weigerde Christiaan III te erkennen en zocht steun bij buitenlandse machten, waaronder de Habsburgers en de Hanze.

Een sleutelfiguur in het ontbranden van de oorlog was graaf Christoffel van Oldenburg, een Duitse edelman en neef van Christiaan II. Hij werd door aanhangers van Christiaan II ingeschakeld om een invasie te leiden. Christoffel arriveerde in 1534 met een vloot en troepen, gefinancierd door de Hanze en de Nederlanden, en presenteerde zichzelf als verdediger van Christiaan II's zaak. Zijn bijnaam 'graaf' gaf de oorlog zijn naam, hoewel het conflict breder was dan alleen zijn rol.

Religieuze motieven speelden een grote rol. Christiaan III wilde de Reformatie invoeren om de kerkelijke rijkdommen te confisqueren en zijn schatkist te spekken, terwijl Engelbrektsson en zijn bondgenoten vasthielden aan het katholicisme. Economische onvrede onder boeren en vissers voedde de onrust; velen zagen in Christiaan II een hervormer die de belastingen zou verlagen en de Hanze zou beteugelen. Politiek gezien was het een strijd tussen centralisatie onder Deense kroon en Noorse autonomie.

Het verloop van de oorlog

De oorlog begon in de zomer van 1534 toen Christoffel van Oldenburg met zijn vloot aankwam in Noorwegen. Hij veroverde snel delen van het zuiden, waaronder Oslo en Akershus, en kreeg steun van lokale boeren die ontevreden waren over de Deense belastingen. Een opvallend detail is dat Christoffel zich profileerde als een ridderlijke figuur, maar zijn troepen plunderden vaak dorpen, wat zijn populariteit ondermijnde.

In het noorden mobiliseerde aartsbisschop Engelbrektsson zijn eigen krachten. Hij werkte samen met Christoffel, hoewel hun alliantie fragiel was; Engelbrektsson droomde van een onafhankelijk katholiek Noorwegen, terwijl Christoffel vooral uit was op persoonlijke macht. In 1535 belegerden ze samen Trondheim, maar interne ruzies verzwakten hun positie.

Christiaan III reageerde snel. Hij stuurde Deense troepen onder leiding van generaals als Rantzau naar Noorwegen. Een cruciaal moment was de slag bij Assens in Denemarken in 1535, waar Christoffels vloot werd verslagen, maar het conflict verspreidde zich naar Noorwegen. In de winter van 1535-1536 vocht men in barre omstandigheden; Noorse winters maakten veldtochten moeilijk, met sneeuw en kou die soldaten decimeerden. Een interessante anekdote is de rol van lokale boerenmilities, die guerrilla-tactieken gebruikten in de fjorden en bossen, geïnspireerd op oude Viking-strategieën.

De oorlog culmineerde in 1536 met de val van Oslo en de nederlaag van Engelbrektsson. Christoffel werd gevangengenomen na een mislukte aanval op Kopenhagen en stierf later in gevangenschap. Engelbrektsson vluchtte naar Nederland, waar hij in ballingschap leefde. De Deense overwinning was compleet, en Noorwegen werd steviger geïntegreerd in het Deens-Noorse rijk.

Sleutelfiguren en hun rollen

Verschillende personen speelden een doorslaggevende rol. Christiaan III, de uiteindelijke winnaar, was een strategische denker die de Reformatie gebruikte om zijn macht te consolideren. Hij introduceerde lutheraanse predikanten in Noorwegen en confisqueerde kerkelijke landerijen, wat de basis legde voor een protestantse staat.

Christiaan II, hoewel gevangen, was de symbolische figuur voor de opstandelingen. Zijn eerdere bewind was controversieel; hij had de Stockholmse Bloedbad veroorzaakt in 1520, maar in Noorwegen herinnerde men hem als iemand die de adel had getemd.

Christoffel van Oldenburg was de militaire leider, een avonturier met connecties in Duitsland. Zijn campagne was gedurfd maar chaotisch, en hij faalde door gebrek aan coördinatie.

Aartsbisschop Olav Engelbrektsson vertegenwoordigde de Noorse nationalistische kant. Hij was de laatste katholieke aartsbisschop van Noorwegen en vocht voor onafhankelijkheid. Zijn brieven en diplomatieke inspanningen, bewaard in archieven, tonen zijn visie op een soeverein Noorwegen.

Gevolgen en erfenis

De Graafschapsoorlog had verstrekkende gevolgen. Noorwegen verloor zijn laatste resten van autonomie; in 1537 werd de Noorse rijksraad afgeschaft, en het land werd een provincie van Denemarken. De Reformatie werd doorgevoerd, met de invoering van het lutheranisme als officiële godsdienst. Kerkelijke bezittingen werden overgedragen aan de kroon, wat de Deense economie versterkte maar Noorwegen armer maakte.

Economisch leidde de oorlog tot verwoestingen; dorpen werden geplunderd, en de handel met de Hanze werd verstoord. Sociaal gezien verergerde het de kloof tussen boeren en adel, met opstanden die nog decennia nasmeulden. Cultureel markeerde het het einde van de middeleeuwse Noorse kerk en het begin van een protestantse identiteit, zichtbaar in kerken en literatuur uit die tijd.

Vandaag de dag wordt de Graafschapsoorlog herinnerd als een symbool van Noorse veerkracht en de strijd tegen buitenlandse dominantie. Musea in Oslo en Trondheim, zoals het Norsk Historisk Museum, exposeren artefacten uit de periode, waaronder wapens en documenten. Films en boeken, zoals historische romans over Engelbrektsson, houden de verhalen levend. Deze oorlog illustreert hoe Noorwegen, vaak overschaduwd door zijn buren, een rijk verleden heeft vol intriges en heldenmoed. Voor wie geïnteresseerd is in Noorse geschiedenis, biedt het een venster op de overgang van middeleeuwen naar moderne tijd.