Joik: de traditionele zang van de Sami in Noorwegen

Joik is een unieke en eeuwenoude vorm van vocale expressie die diep geworteld is in de cultuur van de Sami, de inheemse bevolking van Noord-Scandinavië. In Noorwegen vormt joik een essentieel onderdeel van de Sami-identiteit, vooral in regio's zoals Finnmark en Troms, waar de Sami-tradities nog steeds levendig zijn. Anders dan conventionele liederen, die verhalen vertellen of emoties beschrijven, is joik een manier om de essentie van een persoon, dier, plaats of natuurfenomeen te vangen en te evoceren. Het is geen zang over iets, maar een zang die iets ís. Deze kunstvorm, die vaak zonder woorden wordt uitgevoerd, wekt een directe verbinding op met de spirituele en natuurlijke wereld. Voor veel Noren en toeristen is joik een fascinerende kennismaking met de rijke, inheemse cultuur die deel uitmaakt van het Noorse erfgoed.

De geschiedenis van joik gaat terug tot ver voor de komst van het christendom in Scandinavië. Archeologische vondsten en orale overleveringen suggereren dat joik al duizenden jaren wordt beoefend door de Sami, die traditioneel als rendierherders leefden in het uitgestrekte gebied dat bekendstaat als Sápmi, verspreid over Noorwegen, Zweden, Finland en Rusland. In Noorwegen concentreert de Sami-bevolking zich voornamelijk in het noorden, in plaatsen zoals Kautokeino en Karasjok. Tijdens de middeleeuwen en de koloniale periode werd joik vaak onderdrukt door de Noorse autoriteiten en de Lutherse kerk, die het associeerden met heidense rituelen en sjamanisme. In de 17e en 18e eeuw werden joiks verboden, en Sami die joikten riskeerden straffen, omdat het werd gezien als een bedreiging voor de christelijke bekering. Deze onderdrukking maakte deel uit van een bredere assimilatiepolitiek, bekend als fornorsking, die tot in de 20e eeuw duurde. Pas na de Tweede Wereldoorlog, met de opkomst van Sami-rechtenbewegingen, begon joik een heropleving. Vandaag de dag is het erkend als immaterieel cultureel erfgoed door Unesco, en in Noorwegen wordt het beschermd onder wetten die inheemse culturen behouden.

Wat joik zo bijzonder maakt, zijn de unieke kenmerken van deze zangvorm. Een joik bestaat uit herhaalde melodieën, ritmes en geluiden die worden geproduceerd met de stem, vaak zonder begeleiding van instrumenten. Traditioneel gebruikt de joiker klanken zoals 'luohti' of 'vuolle', die variëren per regio en persoonlijke stijl. Er zijn persoonlijke joiks, die gewijd zijn aan individuen – bijvoorbeeld een joik voor een familielid of vriend – en joiks voor dieren, zoals rendieren, die een centrale rol spelen in het Sami-leven. Natuurjoiks evoceren landschappen, zoals de uitgestrekte toendra of de noorderlichten, en weerspiegelen de nauwe band van de Sami met hun omgeving. Joik is improviserend en intuïtief; het wordt niet opgeschreven in noten, maar doorgegeven van generatie op generatie via orale traditie. In tegenstelling tot westerse muziek, die vaak harmonieën en coupletten volgt, richt joik zich op de pure klank en emotionele resonantie. Vrouwen en mannen joiken beide, en in Sami-gemeenschappen wordt het gebruikt bij ceremonies, feesten en alledaagse momenten, zoals bij het hoeden van rendieren.

De culturele betekenis van joik in Noorwegen kan niet worden overschat. Voor de Sami is joik meer dan muziek; het is een spirituele praktijk die verbonden is met animisme, waarbij alles in de natuur een ziel heeft. Een joik kan helend werken, rouw verwerken of vreugde uitdrukken, en het dient als een middel om identiteit te behouden in een gemoderniseerde wereld. In Noorwegen, waar de Sami ongeveer 50.000 tot 80.000 mensen tellen, speelt joik een rol in de strijd voor culturele erkenning. Het Sami-parlement in Karasjok, opgericht in 1989, ondersteunt initiatieven om joik te onderwijzen in scholen en te integreren in het nationale curriculum. Festivals zoals de Sámi Grand Prix, een jaarlijks evenement in Kautokeino, vieren joik met wedstrijden en optredens, en trekken internationale aandacht. Joik helpt ook bij het overbruggen van generaties: ouderen leren jongeren de kunst, waardoor tradities voortleven te midden van uitdagingen zoals klimaatverandering, die de rendierhouderij bedreigt.

In de moderne tijd heeft joik zich ontwikkeld en vermengd met hedendaagse muziekstijlen, wat het bereik vergroot. Beroemde artiesten zoals Mari Boine, een Noorse Sami-zangeres, hebben joik wereldwijd op de kaart gezet door het te combineren met rock, jazz en elektronische elementen. Haar albums, zoals 'Gula Gula' uit 1989, adresseren thema's van Sami-onderdrukking en empowerment, en hebben bijgedragen aan een globale waardering voor inheemse muziek. Andere hedendaagse joikers, zoals Frode Fjellheim, hebben joik zelfs in soundtracks verwerkt, bijvoorbeeld in de Disney-film 'Frozen', waar een joik de openingsscène siert. In Noorwegen worden joik-workshops aangeboden aan toeristen, vaak in combinatie met rendiersafari's of bezoeken aan Sami-musea, om een dieper begrip te geven van deze traditie. Ondanks modernisering blijft de kern van joik authentiek: het is een levende kunstvorm die evolueert zonder zijn wortels te verliezen.

Joik vertegenwoordigt de veerkracht en schoonheid van de Sami-cultuur in Noorwegen, en biedt een venster op een wereld waar mens en natuur onlosmakelijk verbonden zijn. Door joik te ervaren, of het nu live is bij een vuurtje in de wildernis of via opnames, krijg je inzicht in de diepe geschiedenis en hedendaagse vitaliteit van dit unieke volk. Het is een uitnodiging om de noordelijke tradities van Noorwegen te verkennen en te waarderen.