De hardingfele: een icoon van Noorse volksmuziek

De hardingfele, ook wel bekend als de Hardanger fiddle, is een uniek strijkinstrument dat diep geworteld is in de Noorse cultuur. Dit instrument, dat zijn naam ontleent aan de regio Hardanger in West-Noorwegen, onderscheidt zich van de gewone viool door zijn extra sympathische snaren en verfijnde versieringen. Het produceert een betoverende, resonerende klank die de essentie van Noorse folkemuziek belichaamt. Al eeuwenlang speelt de hardingfele een centrale rol in traditionele feesten, dansen en verhalenvertelling, en het blijft een symbool van nationale identiteit. In dit artikel duiken we diep in de geschiedenis, constructie, speelwijze en culturele betekenis van dit fascinerende instrument.

Oorsprong en geschiedenis van de hardingfele

De hardingfele vindt zijn oorsprong in de 17e eeuw, toen vioolachtige instrumenten uit continentaal Europa naar Noorwegen werden gebracht. De eerste vermeldingen dateren uit rond 1650, en het instrument ontwikkelde zich in de afgelegen valleien van Hardanger en naburige gebieden zoals Telemark en Setesdal. Lokale ambachtslieden pasten de viool aan de Noorse muzikale tradities aan door extra snaren toe te voegen, geïnspireerd op oudere instrumenten zoals de viola d'amore. Deze aanpassingen zorgden voor een rijkere, meer galmende toon die perfect paste bij de ruige landschappen en de orale overlevering van volksverhalen.

In de 19e eeuw beleefde de hardingfele een gouden tijdperk, mede dankzij beroemde virtuozen. Een van de bekendste spelers was Myllarguten, wiens echte naam Torgeir Augundsson was (1801-1872). Hij reisde door Noorwegen en bracht de hardingfele naar bredere kringen, vaak optredend voor koningen en dichters. Een andere sleutelfiguur was Ole Bull (1810-1880), een internationaal gerenommeerde violist die de hardingfele promootte in Europa en Amerika. Bull verzamelde en bewaarde traditionele melodieën, en zijn inspanningen hielpen om de hardingfele te redden van vergetelheid tijdens de industrialisatie. Vandaag de dag wordt de hardingfele erkend als immaterieel cultureel erfgoed door UNESCO, wat de blijvende waarde onderstreept in een tijd van globalisering.

Constructie en unieke kenmerken

Wat de hardingfele zo bijzonder maakt, is zijn complexe bouw. In tegenstelling tot een standaard viool, die vier snaren heeft, beschikt de hardingfele over acht of negen snaren. Vier daarvan zijn de bespeelbare snaren, gestemd in variaties zoals A-D-A-E, afhankelijk van de regio. De overige vier of vijf zijn sympathische snaren, die onder de toets doorlopen en resoneren met de gespeelde noten, wat een etherische, galmende klank creëert. Dit effect bootst de echo's van bergvalleien na en geeft de muziek een mystieke diepte.

De body van de hardingfele is vaak gemaakt van inheems hout zoals spar en esdoorn, met een iets plattere brug om de extra snaren te accommoderen. Kenmerkend zijn de uitgebreide decoraties: parelmoer inlegwerk, ingewikkelde houtsnijwerk met drakenkoppen of bloemenmotieven, en soms zelfs inkttekeningen geïnspireerd op Noorse mythologie. Elke hardingfele is uniek, handgemaakt door gespecialiseerde luthiers, en de bouwtraditie wordt van generatie op generatie doorgegeven. In regio's als Hardanger kunnen bezoekers werkplaatsen bezoeken waar ambachtslieden demonstreren hoe ze de snaren spannen en de klankkast vormgeven, een proces dat weken kan duren.

Speeltechniek en muzikale tradities

Het bespelen van de hardingfele vereist een specifieke techniek die verschilt van klassieke vioolspel. Spelers gebruiken vaak een kortere boog en passen ritmische variaties toe die passen bij Noorse dansen zoals de halling of springar. De muziek bestaat uit traditionele melodieën genaamd slåtter, die worden doorgegeven via orale traditie. Deze slåtter zijn niet alleen tunes, maar dragen verhalen mee over liefde, natuur en mythische wezens. Een typische slått kan asymmetrische ritmes hebben, met microtonale variaties die de hardingfele uniek maken.

In de praktijk wordt de hardingfele vaak solo gespeeld, maar ook in ensembles met andere instrumenten zoals de langeleik of accordion. Festivals zoals de Landskappleik, het nationale kampioenschap voor folkemuziek, tonen jaarlijks honderden spelers die wedijveren in virtuositeit. Interessant is hoe de speelstijl per regio varieert: in Setesdal is de toon rauwer en intenser, terwijl in Hardanger meer nadruk ligt op sierlijke ornamenten. Moderne spelers experimenteren met fusion, door hardingfele te combineren met jazz of elektronica, wat het instrument relevant houdt voor jongere generaties.

Culturele betekenis en hedendaags gebruik

De hardingfele is meer dan een instrument; het is een symbool van Noorse identiteit en veerkracht. In een land met een geschiedenis van isolatie door fjorden en bergen, diende het als middel om gemeenschappen te verbinden tijdens bruiloften, begrafenissen en seizoensfeesten. Het weerspiegelt de Noorse verbondenheid met de natuur, met melodieën die echoën van watervallen en wind door de valleien. Tijdens de romantische nationalistische beweging in de 19e eeuw werd de hardingfele een icoon van culturele trots, vergelijkbaar met hoe de bunad (traditionele kleding) dat is.

Vandaag de dag blijft de hardingfele levendig in Noorwegen. Scholen en academies, zoals de Universiteit van Bergen, bieden cursussen aan, en er zijn talloze opnames en concerten beschikbaar. Artiesten als Annbjørg Lien en Gjermund Larsen brengen de hardingfele naar internationale podia, mengend traditie met innovatie. Bezoekers aan Noorwegen kunnen het instrument ervaren in musea zoals het Norsk Folkemuseum in Oslo, of tijdens live optredens in fjorddorpen. Door zijn unieke klank en erfgoed blijft de hardingfele een brug tussen verleden en heden, en nodigt het uit om de diepe lagen van Noorse cultuur te verkennen.